چكيده

اهمیت موضوع: دسترسی مناسب و به‌موقع به خدمات سلامت یکی از پیش‌نیازهای اساسی برای تأمین و ارتقای سلامت جامعه است. عدم دسترسی به خدمات سلامت موجب افزایش میزان مرگ‌ومیر، هزینه‌های درمان و کاهش کیفیت زندگی می‌شود. استان سیستان و بلوچستان یکی از استان‌های محروم کشور و ازنظر دسترسی به خدمات سلامت دارای پایین‌ترین شاخص­های بهداشتی و درمانی نسبت به سایر استان‌های کشور است. باتوجه­به اینکه مهم‌ترین هدف نظام سلامت کشور، رفع نابرابری­ها و رسیدن به سلامت برای همه در دسترسی به خدمات سلامت است؛ بنابراین، هدف از انجام این پژوهش، تعیین سطح محرومیت در دسترسی به خدمات سلامت سطح یک و دو در استان سیستان و بلوچستان با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و ارائه پیشنهادها جهت کاهش سطح محرومیت بوده است.

روش پژوهش: در این مطالعه مقطعی - تحلیلی، شاخص‌های دسترسی مکانی به خدمات سلامت با به‌کارگیری روش‌های ماتریس هزینه مبدأ-مقصد، منطقه تحت پوشش در فواصل زمانی مختلف و روش پیشرفته دومرحله‌ای منطقه تحت پوشش شناور (E2SFCA) محاسبه شدند. محدوده زمانی استاندارد ملی 30 دقیقه برای دسترسی به خدمات سلامت سطح یک و بیمارستان؛ و برای دسترسی به تخصص­های پزشکی سطح دو 60 دقیقه در روش E2SFCA در نظر گرفته شد. شاخص دسترسی برای 27 نوع خدمت سطح یک و دو با استفاده از روش E2SFCA محاسبه شد. شاخص کلی محرومیت در دسترسی به خدمات سلامت از تجمیع تمامی این شاخص­ها محاسبه شد. سطح نابرابری با استفاده از منحنی لورنز و ضریب جینی در دسترسی به خدمات مختلف محاسبه شد. از شاخص گلوبال موران نیز جهت بررسی خودهمبستگی فضایی شاخص­های مختلف استفاده شد. در انتها پیشنهاد‌هایی با استفاده از روش جانمایی مدل بیشینه‌سازی پوشش و کمینه‌سازی مراکز یا MCMF جهت بهبود دسترسی به خدمات سلامت بر اساس شاخص دسترسی، میزان تقاضا و سایر معیارهای مکانی ارائه شد.

نتایج و یافته­ ها: نتایج این مطالعه نشان داد، در فاصله زمانی 30 دقیقه، تقریباً 75 درصد از جمعیت فاقد دسترسی/دسترسی پایین به اکثر خدمات سلامت سطح یک داشتند. خدمات سلامت سطح دو نیز تقریباً 45 درصد فاقد دسترسی/دسترسی پایین به تخت‌های بیمارستانی در فاصله زمانی 30 دقیقه و تقریباً 40 درصد فاقد دسترسی/دسترسی پایین به 6 نوع از متخصصین پزشکی در فاصله زمانی 60 دقیقه داشتند. درمجموع تنها 11.6 درصد از جمعیت دسترسی بالا به کلیه خدمات سلامت سطح یک و دو داشتند. ضریب جینی شاخص دسترسی کلی به خدمات سلامت در استان سیستان و بلوچستان 0.517 محاسبه شد که نشان‌دهنده توزیع بسیار نابرابر خدمات سلامت در سراسر استان سیستان و بلوچستان است. نتایج شاخص خودهمبستگی گلوبال موران نشان‌دهنده الگوی پراکندگی خوشه‌ای بود.

نتیجه‌گیری: در مطالعه حاضر ارزیابی جامعی از وضعیت دسترسی جغرافیایی به خدمات سلامت سطح یک و دو در استان سیستان و بلوچستان انجام شد. یافته‌ها حاکی از نابرابری شدید در دسترسی به این خدمات در مناطق مختلف این استان است و تعداد بسیار زیادی از مردم به‌ویژه در نقاط روستایی و دورافتاده، دسترسی محدودی به خدمات سلامت دارند. همچنین مشخص شد که الگوی پراکندگی شاخص‌های دسترسی خوشه‌ای بوده و در برخی مناطق شاخص‌های دسترسی بسیار پایین و در برخی مناطق نسبتاً بهتر است. باتوجه‌به نتایج به‌دست‌آمده، پیشنهاد می‌شود اقداماتی همچون احداث مراکز جدید، افزایش ظرفیت بیمارستان و ارائه خدمات سیار صورت پذیرد.

کلمات کلیدی: سطح محرومیت، دسترسی، سیستم اطلاعات جغرافیایی، سیستان و بلوچستان